(TAP) - Ngày 14/5 (giờ địa phương), Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch (VHTT&DL) Việt Nam vừa quyết định đưa "Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh" tại huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây không chỉ là một sự ghi nhận cho giá trị của loài dược liệu quý hiếm, mà còn là lời tri ân sâu sắc với những thế hệ người bản địa đã gìn giữ và truyền lại kho tàng tri thức quý báu ấy qua bao thăng trầm của thời gian.
Ảnh minh họa. Nguồn: Cổng thông tin điện tử tỉnh Quảng Nam
Trong hồ sơ di sản do Sở Văn hóa Thể thao và Di lịch tỉnh Quảng Nam đề xuất, "Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh" là những hiểu biết, kinh nghiệm quý giá về khai thác, trồng và chế biến sâm Ngọc Linh. Di sản phân bố tại các xã Trà Linh, Trà Nam, Trà Cang, Trà Tập, Trà Dơn, Trà Leng, Trà Don, Trà Vinh, Trà Mai (huyện Nam Trà My). Vùng đất này gắn liền với cuộc sống của đồng bào các dân tộc thiểu số, đặc biệt là người Xơ Đăng – những con người đã sống chan hòa với núi rừng Ngọc Linh qua bao thế hệ. Chính từ đôi bàn tay cần mẫn, khối óc tinh tường, tình yêu tha thiết dành cho rừng, họ đã âm thầm giữ gìn, tích lũy, trao truyền vốn tri thức về sâm Ngọc Linh.
Theo thông tin từ Cổng thông tin điện tử tỉnh Quảng Nam, Sâm Ngọc Linh (hay Sâm Việt Nam, Sâm Đốt trúc, Sâm Khu 5) là một loài sâm quý hiếm và đặc hữu của Việt Nam, mọc hoang dại ở vùng núi Ngọc Linh thuộc 2 tỉnh Kon Tum và Quảng Nam ở độ cao 1.500 – 2000 m. Từ hàng trăm năm trước, người Xơ Đăng đã phát hiện, sử dụng sâm như “thần dược”, giúp chữa bệnh, bồi bổ sức khỏe, tăng sức đề kháng trong điều kiện sống khắc nghiệt nơi đại ngàn. Sống gần gũi và dựa vào thiên nhiên, người Xơ Đăng không chỉ am hiểu sâu sắc về đặc điểm sinh thái mà còn hình thành hệ thống tri thức dân gian phong phú liên quan đến sâm Ngọc Linh. Họ biết lựa chọn khu vực đất nhiều mùn, ẩm mát dưới tán rừng nguyên sinh để trồng sâm; biết chế biến và bảo quản sâm theo phương pháp truyền thống để giữ nguyên dược tính. Các cách sử dụng sâm như ngậm trực tiếp, ngâm rượu, hãm trà, kết hợp với mật ong… đều phản ánh sự tinh tế khi khai thác nguồn dược liệu quý, đồng thời thể hiện nguyên tắc bền vững – chỉ thu hoạch một phần, không tận diệt để bảo tồn giống sâm tự nhiên. Những tri thức ấy không được ghi chép bằng sách vở mà lưu truyền qua lời kể của nhiều thế hệ.
Bên cạnh đó, giới khoa học Việt Nam và quốc tế cũng dành nhiều tâm huyết nghiên cứu loại dược liệu đặc biệt này. Theo các ghi chép trên Cổng thông tin điện tử tỉnh Quảng Nam, các phân tích hiện đại cho thấy sâm Ngọc Linh có hàm lượng hoạt chất saponin rất cao – bao gồm các ginsenoside, mang lại tác dụng tăng lực, bồi bổ cơ thể và chống stress. Đây là nhóm hợp chất quan trọng trong các loài sâm nổi tiếng thế giới như Nhân sâm Hàn Quốc (Panax ginseng), Sâm Hoa Kỳ (Panax quinquefolius) và Tam thất (Panax notoginseng).
Ảnh minh họa. Nguồn: Cổng thông tin điện tử tỉnh Quảng Nam
Tuy nhiên, các loại sâm nổi tiếng kể trên chỉ chứa một số loại saponin nhất định còn sâm Ngọc Linh lại vượt trội với 103 hợp chất với 84 hợp chất saponin phân bố ở hầu khắp các bộ phận của cây: thân rễ và rễ củ (Tr&Rc), lá và cọng thân (L&Ct), rễ bất định (Rbđ), rễ tơ (Rt) từ nuôi cấy mô tế bào, và sản phẩm chế biến từ thân rễ và rễ củ (Tr&Rc CB). Các sản phẩm chế biến từ sâm cũng giữ nguyên hoặc phát huy thêm giá trị dược tính vốn có. Ngoài ra, thông qua phân tích thành phần hóa học trong tinh dầu sâm Ngọc Linh bằng kỹ thuật sắc ký khí ghép khối phổ (GC-MS), các nhà nghiên cứu phát hiện thêm 113 hợp chất khác được chiết xuất bằng phương pháp lôi cuốn hơi nước và CO₂ siêu tới hạn. Như vậy, sâm Ngọc Linh sở hữu đến 216 hợp chất, một con số ấn tượng khẳng định vị thế "quốc bảo" của loài dược liệu này trong kho tàng y học cổ truyền và hiện đại.
Việc tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh được ghi danh Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ góp phần bảo tồn kho tàng tri thức bản địa quý giá mà còn khẳng định tầm quan trọng của cộng đồng địa phương trong việc gìn giữ, phát huy di sản văn hóa và sinh thái bền vững. Đây cũng là cơ hội để quảng bá giá trị đặc biệt của sâm Ngọc Linh – “quốc bảo” của Việt Nam – tới cộng đồng trong nước và quốc tế.
Phương Vi
