(TAP) - Soọng cô - thanh âm da diết trong hồn người Sán Dìu (huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, Việt Nam) không chỉ là hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian mà còn là tiếng lòng sâu lắng, chuyên chở bao tâm tư, khát vọng của một dân tộc giàu bản sắc văn hóa.
Theo thông tin từ Cục Di sản Văn hóa Việt Nam, “Soọng cô” trong tiếng Sán Dìu có nghĩa “hát đối”, một hình thức hát ứng tác qua thơ, giàu nhạc tính, ngữ nghĩa và mang đậm tính biểu cảm, tính cộng đồng. Truyền thuyết dân gian kể lại rằng, làn điệu Soọng cô ra đời từ nỗi niềm của Lý Tam Mói - một cô gái Sán Dìu nổi tiếng thông minh, giỏi hát đối. Nàng từng khiến ba chàng trai tài hoa phải “bó tay” trước tài ứng tác của mình. Khi họ buồn rầu bỏ về, cô gái đã cất lên những khúc hát tiếc nuối, da diết vì chưa kịp mời ba chàng trai ấy vào làng chơi và từ đó Soọng cô hình thành như lời nguyện cầu cho sự gắn kết, sẻ chia giữa con người với con người.
Dần dà, làn điệu này được lưu truyền chủ yếu bằng hình thức truyền khẩu với ca từ thường thể hiện bằng thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, ghi chép bằng chữ Hán cổ. Tiếng Soọng cô cất lên nhẹ nhàng, trong trẻo, thường vang vọng bên bếp lửa hồng, nơi cư dân Sán Dìu tin rằng có Chạo Am - vị thần bếp linh thiêng đang lắng nghe và ban phúc lành. Mỗi dịp đón khách, người làng lại tổ chức hát: từ hát chào khách, hát làm quen, hát chúc làng, cho đến hát giao duyên hay hát tiễn biệt. Bên mâm trầu cau, khách và chủ dùng lời ca để đối đáp, làm quen, gửi gắm lời chúc hay nỗi niềm bịn rịn lúc chia tay. Mỗi lời hát tựa một nhịp kết nối, thấm đẫm giá trị nhân văn và truyền thống hiếu khách.
Các thiếu nữ người Sán Dìu say mê hát Soọng cô. Nguồn: Cổng thông tin Ủy ban nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài
Trong các cuộc hát, nam nữ thanh niên dùng lời ca để tìm hiểu, bày tỏ tình cảm với nhau. Câu hát trở thành "nhịp cầu" kết nối hai tâm hồn giúp họ sẻ chia những tâm tư sâu kín. Không dừng lại ở đó, Soọng Cô còn là bản hùng ca ngợi ca vẻ đẹp của lao động. Thông qua những điệu hát như “Soọng cô tam xíu lu” (bên giếng làng) hay “Soọng cô cao shan cón xúi” (trên dòng thác đắp mương), người Sán Dìu tôn vinh bàn tay lao động. Tiếng hát vang lên như lời nhắc nhở tha thiết về đức tính siêng năng, sự gắn bó với quê hương, xóm bản, cùng nhau chung tay vun đắp một cuộc sống ấm no, đầy ắp nghĩa tình. Điệu hồn Soọng Cô thấm đẫm từng hơi thở đời sống, từ lời ru con ầu ơ, câu hát hỏi thăm, tiếng hát chào mừng đến khúc ca tiễn biệt,… Mỗi làn điệu đều phản ánh một sắc thái riêng, chứa đựng tình người nồng hậu và gắn kết cộng đồng bền chặt.
Người Sán Dìu mặc áo truyền thống trong buổi đi hát Soọng cô. Nguồn: dantoc.vietnamtourism.gov.vn
Về hình thức diễn xướng, Soọng cô có nét tương đồng với các làn điệu sli, lượn của người Tày - Nùng hay quan họ, hát xoan, hát ghẹo của người Kinh. Dù vậy, Soọng cô vẫn giữ nét riêng không thể trộn lẫn. Về âm nhạc, Soọng cô mang sắc thái mộc mạc, dung dị, với nhịp điệu ổn định (2/4 hoặc 4/4), ít biến tấu cầu kỳ. Lời ca thường chia thành ba phần: gọi - kể - đáp, phần “kể” thường dài nhất để người hát bộc bạch tâm tư một cách trọn vẹn và sâu sắc. Soọng cô đòi hỏi người hát, ngoài có chất giọng tốt còn phải ghi nhớ lời ca phong phú và có khả năng ứng tác nhanh nhạy. Mỗi cuộc hát là một cuộc thi tài ngôn ngữ và trí tuệ. Vì vậy, người Sán Dìu luôn xem việc học và gìn giữ lời hát như một cách gìn giữ báu vật tổ tiên để lại.
Giữa dòng chảy hiện đại hóa, Soọng cô vẫn bền bỉ cất lên như một tiếng nói tinh tế của văn hóa, một bản tình ca của người Sán Dìu, dịu dàng, sâu sắc, đầy nhân bản. Ngày nay, hát Soọng cô vẫn được các nghệ nhân và học trò gìn giữ, truyền dạy trong các câu lạc bộ văn hóa dân gian. Mỗi buổi sinh hoạt Soọng cô mở ra một không gian đặc sắc để thưởng thức nghệ thuật, đồng thời thắt chặt sợi dây cộng đồng, thắp lên ngọn lửa cảm hứng về một đời sống lao động hăng say và tình người ấm áp.
Với những giá trị văn hóa mang lại, năm 2015, UNESCO chính thức công nhận hát Soọng cô là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia. Danh hiệu này trở thành niềm tự hào lớn lao của đồng bào Sán Dìu, một viên ngọc quý trong kho tàng di sản chung của dân tộc Việt Nam. Bởi mỗi câu hát Soọng cô cất lên chứa đựng hơi thở, linh hồn cùng bản sắc riêng một dân tộc giàu bản lĩnh và truyền thống.
Trang Thanh