(TAP) - Trên dãy núi Bà hùng vĩ tại tỉnh Bình Định, tồn tại một công trình kiến trúc ít được biết đến - tháp Hòn Chuông. Nơi đây ẩn chứa nhiều giá trị lịch sử và những bí ẩn về công năng, kiến trúc chưa thể giải mã trọn vẹn.
Thông tin từ Bảo tàng tỉnh Bình Định cho biết, tháp Hòn Chuông tọa lạc ở thôn Chánh Danh, xã Cát Tài, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định (cũ), vùng đất từng thuộc kinh đô Đồ Bàn (Vijaya) xưa. Công trình nằm trên đỉnh núi khu vực phía bắc núi Bà - đỉnh núi cao thứ hai chỉ đứng sau đỉnh Chóp Vung (1000m).
Tháp Hòn Chuông thuộc khu vực phía bắc núi Bà, ở độ cao khoảng 800m so với mực nước biển. Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Định
Dãy núi Bà vốn là hệ thống núi riêng biệt, không thuộc dãy Trường Sơn, trải dài theo hướng Bắc - Nam, đóng vai trò như bức bình phong tự nhiên che chắn cho đồng bằng ven biển Bình Định. Tháp Hòn Chuông đặt tên theo tảng đá lớn tại khu vực, nhìn từ xa hình dáng giống chiếc chuông. Bên cạnh đó còn có tảng đá nhỏ hơn, đứng cạnh như hình ảnh người lớn dắt tay đứa trẻ, nên người dân địa phương cũng gọi nơi đó là “Hòn Vọng Phu”. Mặc dù người Pháp bắt đầu khảo sát hệ thống tháp Chăm tại Việt Nam từ thế kỷ 20 nhưng tháp Hòn Chuông hoàn toàn không được đề cập ở bất kỳ tài liệu nào, kể cả trong bộ sách nổi tiếng “Thống kê khảo tả các di tích Chăm tại Trung Kỳ” của Henri Parmentier. Điều này cho thấy, tháp nằm ngoài tầm quan sát cả các nhà nghiên cứu phương Tây lẫn người dân địa phương thời kỳ đó, có lẽ do vị trí quá hiểm trở và khó tiếp cận.
Tháp Hòn Chuông đặt tên theo tảng đá lớn tại khu vực, nhìn từ xa có hình dáng giống chiếc chuông. Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Định
Mãi đến năm 1991, quá trình khảo sát khu vực núi Bà để lập hồ sơ xếp hạng di tích, các cán bộ Bảo tàng tỉnh Bình Định mới được người dân địa phương thông báo về sự tồn tại một kiến trúc nằm trên tảng đá lớn, cao gần 800m. Từ đây, Bảo tàng tổ chức những chuyến điền dã, phát hiện nhiều dấu tích Chăm như mảnh gạch, ngói hình sừng bò, ngói mũi lá,… xác nhận đây là kiến trúc tháp Chăm. Theo “Hồ sơ khu di tích lịch sử Núi Bà” do Bảo tàng Tổng hợp Bình Định lập năm 1993, công trình nằm ở đỉnh núi cao 674m, tại khu vực Hòn Bà hay gọi với tên Hòn Bà Chằng. Hòn đá sở hữu hình thù đặc biệt, nằm trơ trọi không cây cối. Qua ống nhòm, có thể thấy kiến trúc bị sập phần giữa, hai bức tường còn lại ở phía Bắc - Nam dài 7,4m, cao khoảng 12m.
Vài người dân kể rằng, khi nhỏ họ từng leo lên công trình, thấy phía trong có hai phòng, mái lợp ngói, không thờ tự gì. Dưới chân Hòn Bà có nhiều ngói âm dương vỡ, kích thước dao động từ 10-30cm. Dựa vào các vật liệu còn lại như gốm, gạch, ngói, nhiều nhà nghiên cứu nhận định đây là dạng kiến trúc nhà trạm, nơi vừa dùng để thờ thần núi, vừa làm đài quan sát, bởi từ vị trí này nhìn rõ sông, biển, đường bộ, khu vực kinh đô Vijaya cổ.
Từ đợt khảo sát đầu tiên, Bảo tàng Bình Định thu về 4 mảnh ngói cổ. Các mảnh có hình lòng máng, thân cong, phần lưng gắn gốm hình sừng bò - đặc trưng cho ngói trang trí trên nóc. Gốm có màu đỏ nhạt, xương chắc, kích thước trung bình từ 22-25cm dài, 14-20cm rộng, cao từ 10–13cm. Đến năm 2013, tháp Hòn Chuông được đưa vào bản đồ khảo cổ học trực tuyến Bảo tàng tỉnh Bình Định. Năm 2020, bảo tàng tổ chức chuyến khảo sát thứ hai.
Gốm hình sừng bò. Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Định
Kết quả thu về sau đó cho biết, tảng đá Hòn Chuông là khối granite gồm ba phần, với tảng chính ở giữa cao nhất. Nhìn gần, các tảng chồng lên nhau như những bậc thang thu nhỏ dần, có màu trắng xám, bề mặt nhiều khe nứt lớn. Bởi địa hình hiểm trở, đoàn khảo sát không thể trực tiếp leo lên đỉnh tháp mà chỉ có thể tiếp cận tảng đá phía Tây thấp hơn, từ đó sử dụng flycam để chụp ảnh toàn cảnh kiến trúc. Qua hình ảnh, tháp Hòn Chuông hiện ra cùng bình đồ hình vuông, chân tường xây thẳng đứng khoảng 2m, cùng tường tháp thu nhỏ - điểm khác biệt lớn tháp Chăm truyền thống - vốn có tường thẳng, mái giật cấp.
Mỗi cạnh tháp dài khoảng 8,64m, chiều cao ước tính hiện tại lên đến 7m, có khả năng trước kia cao hơn do phần mái bị thiên nhiên, thời gian làm hư hại. Tường tháp dày từ 1,5-2m, gạch xây so le tạo độ vững chắc nhưng toàn bộ thân tháp lại không có hoa văn hay cột ốp, điều càng làm công trình trở nên đặc biệt ở hệ thống tháp Chăm. Đáng chú ý, vị trí tháp vừa “tựa lưng” vào đỉnh Chóp Vung phía Tây, vừa hướng tầm mắt ra biển phía Đông. Sở hữu độ cao hơn 800m so với mực nước biển, tháp Hòn Chuông được ghi nhận danh hiệu ngôi tháp Champa có vị trí xây dựng cao nhất Việt Nam.
Mặt tháp Hòn Chuông phía Đông. Nguồn: Bảo tàng tỉnh Bình Định
Cùng đặc điểm kiến trúc, vị trí địa lý, giá trị lịch sử, tháp Hòn Chuông không chỉ là công trình kiến trúc quý hiếm mà còn đóng vai trò như chứng tích cho nền văn minh Champa. Trong khi hầu hết các tháp Chăm nổi tiếng đều nằm ở vùng bằng phẳng hoặc đồi thấp, thì tháp Hòn Chuông như minh chứng cho việc người Chăm đã khai thác những điểm cao hiểm trở để xây dựng công trình mang ý nghĩa tôn giáo, quân sự hoặc tâm linh đặc sắc.
Phuong Khanh