(TAP) - Mộc bản Trường học Phúc Giang là các bản gỗ khắc chữ Hán ngược để in sách, với nội dung do dòng họ Nguyễn Huy từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX biên soạn. Trải qua bao biến thiên lịch sử, “Kho sách” đặc biệt này đã trở thành tư liệu ký ức lưu giữ kiến thức văn hóa, giáo dục lâu đời của một dòng họ tại Việt Nam.
Địa danh Đất Trường Lưu (Nghệ An) vốn nổi tiếng là vùng đất văn hiến, quê hương của dòng họ Nguyễn Huy với nhiều nhân tài có thành tựu rực rỡ về khoa cử, giáo dục, văn chương trải dài suốt 2 triều Lê - Nguyễn. Trong đó, gương mặt tiêu biểu nhất phải nhắc đến Thám hoa Nguyễn Huy Oánh (1713 - 1789). Ông là con của Nguyễn Huy Tựu, tức hậu duệ đời thứ 10 dòng họ Nguyễn Huy, sinh tại làng Trường Lưu, tổng Lai Thạch, huyện La Sơn, tỉnh Nghệ An, Việt Nam. Dòng họ này đã phát triển liên tục từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX, gồm 12 thế hệ nổi tiếng có truyền thống hiếu học. Những đóng góp về học thuật của họ đóng vai trò quan trọng trong nền văn hóa dân tộc và Nguyễn Huy Oánh được nhớ đến như một nhân vật điển hình với vô số thành tựu đặc sắc.
Một trang mộc bản Trường học Phúc Giang của dòng họ Nguyễn Huy. Nguồn: Cổng Thông tin điện tử tỉnh Nghệ An
Theo sách Văn bia Tiến sĩ Văn miếu Quốc tử giám Thăng Long (năm 2010) của tác giả Ngô Đức Thọ, Nguyễn Huy Oánh đỗ đầu thi hương, đỗ Đình nguyên Thám hoa năm 1748. Trong sự nghiệp quan chức, ông liên tục giữ các vị trí quan trọng ở bộ máy chính quyền. Với tài năng và các đóng góp to lớn cho triều đình, ông được cử làm trưởng đoàn sứ bộ sang Trung Quốc cống nạp triều đình nhà Thanh.
Năm 1767, sau khi hoàn thành chuyến đi sứ trở về, Nguyễn Huy Oánh đã thành lập Trường học Phúc Giang tại quê nhà Trường Lưu, mở ra một trang mới cho giáo dục tư thục ở Việt Nam. Thời bấy giờ, tài liệu giảng dạy chủ yếu do nhà nước cấp phát cho trường công, còn trường tư phải tự sao chép hoặc in ấn thủ công trong điều kiện vô cùng khó khăn, bởi nghề in dù xuất hiện sớm nhưng chủ yếu phục vụ Phật giáo và quản lý nhà nước, lại chịu sự kiểm soát gắt gao của triều đình với quy định nghiêm ngặt về xin phép và nộp lưu chiểu. Thế nhưng, giữa thế kỷ XVIII, làng Trường Lưu đã hội tụ đủ điều kiện để làm nên điều kỳ diệu: nền kinh tế phát triển mạnh, được triều đình cấp phép in ấn, cùng đội ngũ thợ khắc tài hoa từ các làng nghề Hồng Lục, Liễu Tràng (Hải Dương) quy tụ về. Nhờ đó, các nhà giáo họ Nguyễn Huy đã biên soạn, khắc in những bộ sách kinh điển Nho giáo trên gỗ, tạo nên những mộc bản Trường học Phúc Giang đầu tiên - phục vụ công tác giảng dạy và trở thành di sản văn hóa độc đáo, đánh dấu bước đột phá trong lịch sử giáo dục và in ấn nước nhà. Sự kiện này không chỉ thể hiện tầm nhìn vượt thời đại của Nguyễn Huy Oánh mà còn khẳng định tinh thần hiếu học, sáng tạo từ vùng đất Trường Lưu, mở đường cho sự phát triển văn hóa in ấn và giáo dục tư thục những giai đoạn sau.
Các bản khắc đặc biệt này được làm bằng gỗ cây thị với độ bền cao cùng khả năng chống côn trùng tốt. Chữ Hán khắc trên mộc bản theo phong cách thư pháp trang nhã, tinh tế bởi chính những thành viên thuộc dòng họ Nguyễn Huy. Mộc bản có nhiều kiểu dáng, kích thước thiết kế, độ dày, chiều dài, rộng khác nhau. Các trang cũng rất đa dạng tùy thuộc vào nội dung cuốn sách nhưng sẽ luôn có lời tựa, lời nói đầu, trang bìa, trang kết thúc, mục lục, phần văn bản chính. Điểm đặc biệt khiến mộc bản Trường học Phúc Giang nổi bật là có khắc thời gian và địa điểm thực hiện, một điều hiếm thấy ở các mộc bản cổ. Ngoài ra, mộc bản còn lưu giữ bút tích của 5 nhà giáo, nhà thơ, nhà văn trong ba thế hệ dòng họ Nguyễn Huy, cùng con dấu gia đình nhằm xác nhận quyền sở hữu tác phẩm.
Nội dung bộ mộc bản trên rất rộng, đi từ các quy định tại lớp học và thư viện, phương pháp học tập, giáo dục học sinh cho đến lịch sử Việt Nam, hệ tư tưởng Nho giáo. Vượt khỏi khuôn khổ một dòng họ, hệ thống văn bản của mộc bản Trường học Phúc Giang được đánh giá là có tính giáo dục cao, chứa đựng nhiều thông tin phong phú, đa dạng, có nhiều vấn đề liên quan đến giá trị lịch sử, văn hóa cổ dân tộc. Ngoài thông tin về giáo dục, văn học, nghề in, đời sống kinh tế - xã hội trên vùng đất Trường Lưu, mộc bản còn cung cấp thông tin về các dòng họ nổi tiếng ở Can Lộc cũng như Hà Tĩnh và sự hình thành truyện thơ Nôm, hình thành Hồng Sơn văn phái, mối liên hệ giữa văn chương bác học và văn chương bình dân,...
Di sản ký ức được trưng bày tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám (Hà Nội) năm 2017. Nguồn: Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam
Theo sách Văn hóa làng Trường Lưu (năm 1994) của tác giả Ninh Viết Giao, tính đến hiện tại, Mộc bản Trường học Phúc Giang còn 383 bản khắc, dùng để in 12 tập sách kinh điển Nho giáo. Trong đó có 2 quyển Tính lý đại toàn, 9 quyển Ngũ kinh đại toàn (gồm Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ, Kinh Dịch, Kinh Xuân Thu), cùng một quyển Thư viện điều lệ. Ngoài tập Thư viện điều lệ, 11 quyển còn lại đều được giám sát khắc in vào năm 1758 dưới triều vua Lê Hiển Tông, bởi Nguyễn Huy Tự (con trai) và Nguyễn Huy Vượng (học trò) của Nguyễn Huy Oánh.
Vào ngày 18/05/2016, tại Hội nghị toàn thể lần thứ 7 của Ủy ban chương trình Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương (MOWCAP) tổ chức tại thành phố Huế đã công nhận Mộc bản Trường học Phúc Giang (Mộc bản Trường Lưu) là di sản tài liệu thuộc chương trình Ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Mộc bản một mặt như minh chứng cho hoạt động văn hóa giáo dục được gìn giữ qua bao đời trong một gia đình lịch sử, một mặt giữ vai trò như một tác phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện sự ảnh hưởng mạnh mẽ từ Nho giáo đối với đất nước và đời sống xã hội ở thời đại phong kiến, đặc biệt trong việc đào tạo nhân tài. Toàn bộ Mộc bản Trường học Phúc Giang hiện được lưu giữ, bảo quản tại tư gia ở làng Trường Lưu.
Phương Anh